Công khai quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất theo Điều 75 Luật Đất đai 2024: Tiếp cận quyền con người

Quản lý đất đai hiệu quả đóng vai trò then chốt trong phát triển bền vững kinh tế - xã hội. Quy hoạch và kế hoạch sử dụng đất không chỉ là công cụ quản lý mà còn liên quan trực tiếp đến quyền lợi của người dân. Đặc biệt, công khai quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất là yếu tố cần thiết để đảm bảo tính minh bạch và trách nhiệm giải trình, đồng thời thúc đẩy quyền tiếp cận thông tin - một quyền cơ bản được quốc tế công nhận. Điều 75 Luật Đất đai 2024 đưa ra các quy định mới về việc công khai các thông tin này nhằm nâng cao hiệu quả quản lý và bảo vệ quyền lợi của công dân. Tuy nhiên, trong thực tiễn, việc thực hiện vẫn gặp nhiều hạn chế như thông tin không đầy đủ, khó tiếp cận, đặc biệt ở các khu vực vùng sâu, vùng xa. Những bất cập này không chỉ cản trở quyền tiếp cận thông tin mà còn làm giảm niềm tin của người dân vào hệ thống quản lý đất đai.

Việc công khai không chỉ là một yêu cầu pháp lý mà còn là một biểu hiện cụ thể của việc thực hiện quyền con người trong lĩnh vực đất đai. Quyền này cho phép người dân tham gia vào các quyết định liên quan đến đất đai, giám sát chính sách và bảo vệ quyền lợi của mình. Đồng thời, nó cũng là cơ chế quan trọng để hạn chế tham nhũng và thúc đẩy quản lý công hiệu quả.

Bài viết này tập trung phân tích quy định tại Điều 75 Luật Đất đai 2024 từ góc độ quyền con người, làm rõ ý nghĩa của việc công khai và đánh giá các hạn chế hiện tại. Nghiên cứu sẽ đề xuất các giải pháp thực tiễn nhằm hoàn thiện khung pháp luật và đảm bảo quyền tiếp cận của người dân, góp phần xây dựng một nền quản lý đất đai công khai, minh bạch và công bằng hơn. Tiếp cận vấn đề dưới góc độ quyền con người không chỉ mang lại giá trị lý luận mà còn cung cấp cơ sở thực tiễn để cải cách pháp luật, khẳng định cam kết của Việt Nam trong việc tuân thủ các chuẩn mực quốc tế về quyền con người[1].

Qua quá trình giám sát chuyên đề của Quốc hội, thực trạng về công khai, minh bạch thông tin liên quan đến quy hoạch vẫn còn nhiều hạn chế đáng kể. Nổi bật là sự thiếu đồng bộ, thống nhất giữa các loại quy hoạch, từ quy hoạch xây dựng, quy hoạch sử dụng đất đến các quy hoạch khác. Tình trạng điều chỉnh quy hoạch ở một số địa phương nhưng không được cập nhật kịp thời trong quy hoạch phân khu hay quy hoạch chung đô thị đã tạo ra mâu thuẫn trong quản lý, gây khó khăn trong triển khai dự án và làm giảm niềm tin vào hệ thống quản lý quy hoạch. Thực tế giám sát tại các địa phương cho thấy nhiều bất cập trong việc thực hiện chính sách quản lý thị trường bất động sản, đặc biệt ở khâu đánh giá sự phù hợp của các dự án với các loại quy hoạch. Chưa có tiêu chí cụ thể để xác định tính phù hợp này, đặc biệt với các cấp độ khác nhau của quy hoạch như quy hoạch chung, quy hoạch phân khu, hay quy hoạch chi tiết. Điều này dẫn đến khó khăn trong việc chấp thuận chủ trương đầu tư, ảnh hưởng đến sự linh hoạt trong triển khai các dự án bất động sản và nhà ở xã hội. Các Đoàn giám sát của Quốc hội cũng ghi nhận rằng, việc công khai thông tin quy hoạch trên mạng internet tại một số địa phương vẫn còn mang tính hình thức, chưa đáp ứng được yêu cầu thực tiễn. Các bất cập bao gồm việc không đăng tải đầy đủ bản đồ, thuyết minh quy hoạch; thiếu các nội dung điều chỉnh quy hoạch; và file đồ án quy hoạch có độ phân giải thấp, gây khó khăn cho việc tiếp cận và sử dụng. Đặc biệt, quy trình lấy ý kiến cộng đồng về nhiệm vụ và đồ án quy hoạch vẫn chưa được hướng dẫn cụ thể, khiến hiệu quả thực thi chưa cao. Thứ trưởng Bộ Tài nguyên và Môi trường Nguyễn Thị Phương Hoa cũng thừa nhận, mặc dù các quy định pháp luật về công khai quy hoạch đã được đưa vào các luật, như Luật Đất đai và các nghị định hướng dẫn, việc triển khai thực hiện tại địa phương vẫn chưa đạt được hiệu quả mong muốn. Theo Luật Đất đai năm 2024, Bộ sẽ tăng cường yêu cầu các địa phương thực hiện nghiêm túc công bố, công khai quy hoạch theo đúng quy định, góp phần đảm bảo tính minh bạch và quyền tiếp cận thông tin của người dân[2].

Điều 75 Luật Đất đai 2024 quy định về công khai quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất như sau: (i) việc công bố công khai quy hoạch sử dụng đất quốc gia thực hiện theo quy định của pháp luật về quy hoạch; (ii) kế hoạch sử dụng đất quốc gia; quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất cấp tỉnh; quy hoạch sử dụng đất cấp huyện, kế hoạch sử dụng đất hằng năm cấp huyện sau khi được cơ quan nhà nước có thẩm quyền quyết định, phê duyệt phải được công bố công khai.

Trước đó, theo Điều 48 Luật Đất đai 2013 (được sửa đổi 2018) quy định công khai quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất như sau: (i) việc công bố công khai quy hoạch sử dụng đất quốc gia, quy hoạch sử dụng đất quốc phòng, quy hoạch sử dụng đất an ninh được thực hiện theo quy định của pháp luật về quy hoạch; (ii) toàn bộ nội dung quy hoạch sử dụng đất cấp huyện sau khi được cơ quan nhà nước có thẩm quyền phê duyệt phải được công bố công khai và (iii) toàn bộ nội dung kế hoạch sử dụng đất sau khi được cơ quan nhà nước có thẩm quyền quyết định, phê duyệt phải được công bố công khai. Với những quy định trên, chúng ta thấy rằng, điểm mới quy định công khai quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất theo Điều 75 Luật Đất đai 2024 dưới góc tiếp cận quyền con người:

Thứ nhất, tăng cường minh bạch ở cấp địa phương, nơi quyền lợi của người dân bị ảnh hưởng trực tiếp. Luật Đất đai 2024 đã mở rộng phạm vi công khai, theo đó, Luật quy định công khai quy hoạch sử dụng đất quốc gia theo pháp luật về quy hoạch, đồng thời yêu cầu công khai kế hoạch sử dụng đất quốc gia, cấp tỉnh, cấp huyện, và kế hoạch sử dụng đất hằng năm cấp huyện. So với Luật Đất đai 2013, phạm vi công khai đã được chi tiết hóa hơn, đặc biệt là việc bổ sung quy định về công khai kế hoạch sử dụng đất hằng năm cấp huyện. Điều này giúp tăng cường minh bạch ở cấp địa phương, nơi quyền lợi của người dân bị ảnh hưởng trực tiếp. Việc công khai kế hoạch sử dụng đất hằng năm ở cấp huyện giúp bảo vệ quyền lợi của người dân, đặc biệt là nhóm yếu thế, bằng cách tạo điều kiện cho họ tiếp cận thông tin sát thực tế hơn.

Thứ hai, thể hiện sự liên thông và phối hợp giữa các bộ luật liên quan về quy hoạch: Luật Đât đai 2024 nhấn mạnh việc công khai quy hoạch sử dụng đất quốc gia phải tuân theo quy định của pháp luật về quy hoạch, thể hiện sự liên thông và phối hợp giữa các bộ luật liên quan. Đây là điểm mới nhằm tránh sự chồng chéo hoặc thiếu rõ ràng giữa các văn bản pháp luật, đảm bảo tính nhất quán trong quản lý nhà nước. Một trong những nguyên tắc của quy hoạch sử dụng đất là “được lập từ tổng thể đến chi tiết; quy hoạch sử dụng đất của cấp dưới phải phù hợp với quy hoạch sử dụng đất của cấp trên”; quy hoạch sử dụng đất cấp trên xác định và phân bổ các chỉ tiêu sử dụng đất chủ yếu cho quy hoạch sử dụng đất cấp dưới[3].

Thứ ba, thúc đẩy trách nhiệm giải trình của cơ quan nhà nước, đồng thời bảo vệ quyền tiếp cận thông tin của người dân một cách thực chất hơn. Luật Đất đai 2024 yêu cầu công khai các quy hoạch và kế hoạch sử dụng đất ngay sau khi được cơ quan có thẩm quyền phê duyệt, thay vì chỉ nhấn mạnh "nội dung" như Luật Đất đai năm 2013.

Thứ tư, việc xác định rõ cơ quan chịu trách nhiệm công bố thông tin quy hoạch sử dụng đất là một bước tiến quan trọng trong việc bảo đảm quyền tiếp cận quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất. Theo quy định tại khoản 3 Điều 75 Luật Đất đai 2024, trách nhiệm công bố công khai quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất được giao cho các cấp chính quyền và cơ quan chuyên trách, từ Bộ Tài nguyên và Môi trường đến Ủy ban nhân dân các cấp. Điều này thể hiện sự phân cấp rõ ràng nhằm đảm bảo tính kịp thời, minh bạch, và tiếp cận thông tin cho người dân ở mọi cấp độ. Việc xác định rõ cơ quan chịu trách nhiệm công bố thông tin quy hoạch sử dụng đất là một bước tiến quan trọng trong việc bảo đảm quyền tiếp cận thông tin. Đây là quyền cơ bản được ghi nhận trong Hiến pháp và các điều ước quốc tế mà Việt Nam tham gia. Quy định mới tạo cơ hội để người dân tham gia giám sát quá trình quy hoạch, bảo vệ quyền lợi chính đáng và hạn chế các hành vi lạm dụng quyền lực hoặc tham nhũng liên quan đến đất đai. Đặc biệt, quy định yêu cầu công khai thông tin tại trụ sở cơ quan và trên cổng thông tin điện tử tăng cường khả năng tiếp cận thông tin, ngay cả đối với các nhóm yếu thế.

Thứ năm, thời điểm, thời hạn phải công bố công khai quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất. Căn cứ theo khoản 4 Điều 75 Luật Đất đai 2024 quy định về công bố công khai quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất. Thời hạn phải công bố công khai quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất chậm nhất là 15 ngày kể từ ngày được cơ quan nhà nước có thẩm quyền quyết định, phê duyệt thì quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất phải được công bố công khai. Quy định này nhằm đảm bảo tính minh bạch và công khai trong việc triển khai các quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất, giúp cộng đồng và các tổ chức, cá nhân liên quan có cơ hội tiếp cận thông tin kịp thời và tham gia vào quá trình giám sát, đánh giá. Việc quy định thời gian cụ thể này cũng giúp tăng cường hiệu quả quản lý đất đai, tránh tình trạng chậm trễ trong công tác công bố thông tin và tạo điều kiện cho các bên liên quan, đặc biệt là người dân và doanh nghiệp, có đủ thời gian để nắm bắt và phản hồi về các dự án, kế hoạch sử dụng đất có ảnh hưởng đến quyền lợi của họ.

Quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất là một trong những công cụ hữu hiệu để Nhà nước nắm chắc quỹ đất đai của quốc gia; quản lý các loại đất đai thống nhất và xây dựng chính sách sử dụng đất đai đồng bộ có hiệu quả cao; phát huy tính tự chủ và nâng cao hiệu quả sử dụng đất của những tổ chức, cá nhân được giao quyền sử dụng đất; hạn chế sự chồng chéo trong quản lý đất đai, ngăn chặn các hiện tượng chuyển đổi mục đích sử dụng tùy tiện, hiện tượng tiêu cực trong tranh chấp, lấn chiếm, hủy hoại đất đai, phá vỡ cân bằng sinh thái[4]. Do đó, cần thực hiện một số giải pháp để đảm bảo tiếp cận quyền con người khi triển khai thực hiện công khai quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất theo Điều 75 Luật Đất đai 2024 sau:

Thứ nhất, nâng cao thực chất tính minh bạch và khả năng tiếp cận thông tin quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất: Xây dựng hệ thống công khai thông tin quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất trực tuyến, tạo lập Cổng thông tin điện tử quốc gia chuyên biệt cho quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất, giúp người dân, doanh nghiệp có thể dễ dàng tra cứu các thông tin quy hoạch theo địa phương, tới từng thửa đất đất cụ thể. Song song đó, công khai bằng nhiều hình thức: ngoài cổng thông tin trực tuyến, cần công bố thông tin trên báo chí, bảng tin tại trụ sở cơ quan hành chính và tổ chức các buổi họp dân để phổ biến.

Theo tinh thần của Nghị quyết 18-NQ/TW, việc lập quy hoạch quốc gia, quy hoạch sử dụng đất cũng như các quy hoạch ngành và lĩnh vực có sử dụng đất cần được thực hiện trên cơ sở đảm bảo sự phù hợp, thống nhất và đồng bộ. Những quy hoạch này không chỉ cần gắn kết chặt chẽ mà còn phải hỗ trợ, thúc đẩy lẫn nhau nhằm mục tiêu phát triển bền vững và toàn diện. Quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất được triển khai ở ba cấp độ: quốc gia, tỉnh và huyện, với nhiệm vụ đáp ứng yêu cầu thực hiện Chiến lược phát triển kinh tế - xã hội nhanh và bền vững, đồng thời đảm bảo quốc phòng, an ninh, bảo vệ môi trường và thích ứng hiệu quả với biến đổi khí hậu. Nghị quyết 18-NQ/TW là sự cam kết của Nhà nước trong việc đảm bảo nguồn lực đầy đủ cho quá trình lập quy hoạch sử dụng đất và các quy hoạch ngành, lĩnh vực có sử dụng đất. Điều này không chỉ tạo điều kiện để nâng cao chất lượng công tác quy hoạch mà còn góp phần ngăn chặn hiệu quả các hành vi tham nhũng, tiêu cực trong quản lý và sử dụng đất[5].

Thứ hai, tăng cường sự tham gia của người dân: Tổ chức tham vấn công khai thực chất trước khi thông qua quy hoạch, tổ chức các buổi tham vấn ý kiến người dân, đặc biệt là các nhóm yếu thế như nông dân, người dân tộc thiểu số. Bảo đảm phản hồi đầy đủ ý kiến như lập cơ chế tiếp nhận, xử lý và phản hồi ý kiến của người dân về các quy hoạch, kế hoạch.

Thứ tư, đảm bảo quyền lợi của người dân. Quy hoạch phải bảo đảm quyền lợi hợp pháp của người dân bị thu hồi đất, với chính sách đền bù công bằng và minh bạch. Việc công khai quy hoạch không chỉ là một yêu cầu pháp lý, mà còn là biểu hiện cụ thể của việc thực hiện quyền con người trong lĩnh vực đất đai. Quyền này cho phép người dân tham gia vào các quyết định liên quan đến đất đai, giám sát chính sách và bảo vệ quyền lợi của mình.

Thứ năm, tăng cường truyền thông pháp luật, hỗ trợ pháp lý: Thành lập các trung tâm hỗ trợ pháp lý để giúp người dân hiểu rõ quyền lợi và nghĩa vụ của họ khi quy hoạch được triển khai. Truyền thông pháp luật về quyền tiếp cận quy hoạch đất đai và cách thức yêu cầu thông tin.

Thứ sáu, thực thi nghiêm cơ chế bảo đảm tính pháp lý và xử lý vi phạm. Hoàn thiện khung pháp lý, theo đó, xây dựng các quy định chi tiết, rõ ràng hơn để hướng dẫn thực hiện Điều 75 Luật Đất đai 2024, với cơ chế xử lý vi phạm trong trường hợp thông tin không được công khai đầy đủ hoặc đúng hạn. Xử lý nghiêm vi phạm áp dụng biện pháp xử lý mạnh đối với các tổ chức, cá nhân cố tình không công khai hoặc công khai sai lệch thông tin quy hoạch.

Tóm lại, những giải pháp trên cần được thực hiện đồng bộ, kết hợp với sự giám sát chặt chẽ từ phía Nhà nước, xã hội và người dân để đảm bảo quyền con người được tôn trọng trong việc công khai quy hoạch và kế hoạch sử dụng đất.

Công khai quy hoạch và kế hoạch sử dụng đất theo Điều 75 Luật Đất đai 2024 đánh dấu bước tiến quan trọng trong việc bảo đảm tính minh bạch, công bằng và trách nhiệm giải trình trong quản lý đất đai. Quy định này không chỉ khẳng định sự cam kết của Việt Nam đối với quyền tiếp cận thông tin, quyền tham gia, và quyền giám sát của người dân mà còn thúc đẩy sự hài hòa giữa lợi ích cộng đồng và quyền lợi cá nhân, đặc biệt trong bối cảnh quản lý và sử dụng nguồn tài nguyên đất đai hiệu quả.

Tuy nhiên, thực tiễn thực hiện vẫn đặt ra không ít thách thức. Từ việc đảm bảo tính kịp thời và chính xác của thông tin, nâng cao khả năng tiếp cận tại các khu vực vùng sâu, vùng xa, đến việc xử lý các trường hợp vi phạm, tất cả đều đòi hỏi sự cải thiện trong cơ chế thực thi và phối hợp giữa các cơ quan chức năng. Đồng thời, cần đẩy mạnh sự tham gia của người dân trong quá trình quy hoạch và xây dựng cơ chế giám sát hiệu quả để bảo vệ quyền lợi chính đáng của họ.

Việc tiếp cận góc nhìn quyền con người không chỉ giúp làm rõ ý nghĩa của Điều 75 mà còn là cơ sở để đề xuất các giải pháp thực tiễn. Từ đó, hướng đến xây dựng một hệ thống quản lý đất đai công khai, minh bạch và công bằng hơn, khẳng định cam kết của Việt Nam trong việc tuân thủ các chuẩn mực quốc tế về quyền con người.

6. Tạp chí Công thương (2023), Một số kiến nghị hoàn thiện chính sách quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất theo quy định của Luật Đất đai 2013, truy cập qua link https://tapchitaichinh.vn/mot-so-kien-nghi-hoan-thien-chinh-sach-quy-hoach-ke-hoach-su-dung-dat-theo-quy-dinh-cua-luat-dat-dai-2013.html, truy cập lúc 15h ngày 20 tháng 10 năm 2024.